W XIX wiecznej sztuce czas zaborów wykreował wizerunek kobiety - Matki Polki - opiekunki synów, przyszłych żołnierzy. Każdy kolejny nieudany zryw niepodległościowy stawiał przed nimi nowe wyzwania, determinując je do większej aktywności na polu społeczno- politycznym.
Początkowo przyjmowały role społecznie akceptowalne dla swojej płci: organizowały akcje dobroczynne: w czasie powstania listopadowego w Zamościu akcję patriotyczną zbierania ofiar i datków na rzecz powstania zorganizowała Emilia Prądzyńska, żona podkomendanta twierdzy zamojskiej, a później gen. Ignacego Prądzyńskiego. W czasie powstania styczniowego zamojskie kobiety na czele z Karoliną Racewicz i Rozalią Sierakowską wspierały organizacje powstańcze. Jedną z pierwszych kobiet, która przełamała ten schemat była Joanna Żubrowa (1786- 1852) – pierwsza kobieta sierżant w polskim wojsku i pierwsza Polka odznaczona najwyższym polskim orderem wojskowym Virtuti Militari. Wraz z mężem w męskim przebraniu brała udział w walkach z lat 1806 – 1813. Odznaczyła się m.in. w walkach o odzyskanie Zamościa. W czasie powstania listopadowego była znana z wydanej w Wieluniu odezwy zachęcającej Szanowne Rodaczki, aby zapomniawszy o wmawianej w nas słabości płci żeńskiej stawały w szeregi. Jedną z najsłynniejszych bohaterek epoki powstań narodowych była Emilia Plater. W 1830 r. na wieść o wybuchu powstania zaangażowała się w walki na Litwie. Jej wyjątkowość wynikała nie tylko z faktu, iż była jedną z niewielu kobiet – dowódców, lecz także stąd, że: spełniała swe obowiązki z całą stanowczością i zamiłowaniem żołnierza, zdobyła przyjaźń podwładnych dzieląc z nimi trudy wojenne czuwając żeby zawsze byli zaopatrzeni1. Tak jak symbolem powstania listopadowego była Emilia Plater, symbolem powstania styczniowego stała się Anna Henryka Pustowójtówna - najpopularniejsza Polka roku 1863. Do powstania dołączyła jako Michał Smok, najpierw do odziałów Dionizego Czachowskiego, a następnie Mariana Langiewicza. Nieraz musiała sobie radzić z kpinami czy krytyką na temat udziału kobiet w powstaniu: Opowiadano mi, że w samym początku po wstąpieniu do wojska, jakiś młody oficer zbliżył się do niej z jakimś konceptem i chciał ją objąć wpół, ale bardzo rezolutną dostał odprawę: szpicrutą po gębie i wśród śmiechu innych oficerów odszedł mocno skonfudowany2.
Pod koniec XIX wieku zaczęto rozumieć potrzebę zmiany tradycyjnego podejścia do roli kobiety w społeczeństwie. Na te transformacje nałożył się szybki rozwój Ruchu Robotniczego. Rewolucja przemysłowa i stopniowy upadek dawnego porządku społecznego przyczynił się do zmiany charakteru działań niepodległościowych. Prym wiodła utworzona w 1892 r. Polska Partia Socjalistyczna a szczególnie jej część kierowana przez Józefa Piłsudskiego - Organizacja Bojowa PPS. Od początku w jej działalność aktywnie angażowały się kobiety. Najsłynniejszą akcją przeprowadzoną przez bojowniczki PPS był zamach na warszawskiego gubernatora Gieorgija Skałona przeprowadzony przez Wande Krahelską. W Zamościu współzałożycielką zamojskiej komórki PPS-u była Zofia Dziuba - nie rzucała bombami tak jak Wanda, natomiast kilkakrotnie więziono ją za organizowanie demonstracji, m.in. spędziła 6 miesięcy w miejskim Ratuszu w 1906 r. W 1918 r., została pierwszą w dziejach Zamościa radną miasta. Odzyskanie przez Polskę niepodległości było możliwe również dzięki zbrojnemu zaangażowaniu Polek, które po raz pierwszy mogły walczyć w żeńskich oddziałach wojskowych. 28 listopada 1918 r. we Lwowie powstała pierwsza w wojsku polskim w pełni kobieca formacja - Ochotnicza Legia Kobiet. Utworzona z inicjatywy Aleksandry Zagórskiej.
Walka kobiet o niepodległość i zachowanie polskiej tożsamości objawiała się na różnych płaszczyznach. Jednym z najbardziej sfeminizowanych obszarów tej walki było organizowanie tajnej oświaty w języku polskim. Uważano że, dla kobiet praca nauczycielki była zajęciem naturalnym, a przez to lekceważonym. Eliza Orzeszkowa twierdziła, że jeśli zawód ten ma być wykonywany przez kobiety, to powinny się one odznaczać najwyższymi kompetencjami intelektualnymi i posiadać jak najlepsze wykształcenie. Miało to na celu wywołanie dyskusji nad edukacją uniwersytecką kobiet. Z inicjatywy Jadwigi Szczawińskiej – Dawidowej zorganizowano w 1882 r. w Warszawie tajną uczelnię dla Kobiet – Uniwersytet Latający. W Krakowie w walce o dostęp kobiet do wyższej edukacji bardzo namieszała Kazimiera Bujwidowa – założycielka pierwszego gimnazjum żeńskiego na ziemiach polskich, w którym można było zdawać maturę i inicjatorka kampanii wysyłania przez kobiety podań o przyjęcie na Uniwersytet Jagielloński. Pierwsze studentki na tym uniwersytecie pojawiały się w 1896 r. Potrzebę działalności oświatowej dostrzegano również w Zamościu. Ważną rolę także tutaj odgrywały kobiety:
Maria Jaśkiewiczowa w Zamościu wraz z mężem Romualdem założyli w 1905 r. komórkę Macierzy Szkolnej, a od 1908 r., prowadziła założoną u siebie bibliotekę i czytelnię dla szerszej publiczności. Biblioteka przetrwała w takiej formie do I wojny światowej. Po śmierci Jaśkiewiczowej w 1915 r., księgozbiór przejęła Regina Kłossowska (1869 – 1947). Była również długoletnim opiekunem ochronki św. Franciszka.
Pod koniec XIX w. w całej Europie kobiety coraz głośniej mówiły o swoich prawach. Również w Polsce rozwijał się ruch Emancypantek, którego orędowniczkami stały się najwybitniejsze poetki tego okresu, Maria Konopnicka, Eliza Orzeszkowa, Zofia Nałkowska czy Maria Dąbrowska. Były to kobiety, które - parafrazując Zofię Nałkowską - wiedziały już, że "mają prawa do praw", im chodziło o coś więcej niż dostęp do edukacji, prawa wyborcze – o przemianę skostniałej i pełnej hipokryzji obyczajowości. Eliza Orzeszkowa w rozprawie Kilka słów o kobietach z 1870 r. proponowała dla dziewcząt po ukończeniu pensji, a przed zamążpójściem staż pracy poza domem, podczas którego; kobieta powinna poznawać siebie, ludzi i stosunki społeczne, a zarazem kształcić się w wybranym przez się wyłącznym zawodzie, który w późniejszym życiu był moralnym i materialnym jej wsparciem. Do grona zwolenniczek równouprawnienia kobiet należała Maria Konopnicka. W swojej twórczości poruszała bieżące tematy społeczno – polityczne. W wierszu O Wrześni, nawiązującym do strajku dzieci z Wrześni w Wielkopolsce, potępiła okrucieństwo władz pruskich. W 1908 r. powstała Rota. Publicznie wykonana została po raz pierwszy 15 lipca 1910 r., podczas odsłonięcia pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie w 500 lecie bitwy. Wkrótce utwór stał się jedną z popularniejszych pieśni patriotycznych. Również Zofia Nałkowska w swojej twórczości podejmowała problem emancypacji kobiet. Wygłoszony przez nią na Zjeździe Kobiet Polskich w 1907 r. referat pt. Uwagi o etycznych zadaniach ruchu kobiecego doprowadził do wybuchu dużego skandalu. Nałkowska mówiła: naszym zadaniem jest przewartościowanie gruntowne zasad etyki rządzącej dzisiaj nami. Dzisiejszy podział kobiet na moralne і niemoralne jest dokonywany z punktu widzenia mężczyzny. Wyzwolenie nasze musi nam dać nowe zupełnie kryterium klasyfikacji, nowy cenzus etyczny. Nie właściwości erotyczne, nie nasz stosunek do mężczyzny powinien orzekać o naszej moralności […] Wystąpienie pisarki wzbudziło skrajne emocje. Część kobiet łącznie z Marią Konopnicką oburzona opuściła salę. Zapowiedzią nadchodzącej pełnej emancypacji kobiet była również osoba Marii Dąbrowskiej. Pisarka chętnie angażowała się w sprawy publiczne. Włączyła się w tworzenia struktur kobiecej organizacji zwanej Ligą Kobiet. W 1916 r. członkinie LK zbierały np. podpisy pod odezwą domagając się czynnego i biernego prawa wyborczego dla wszystkich kobiet, które ukończyły 24 lata.
I Wojna Światowa przyniosła wiele zmian cywilizacyjnych. Jednym z nich było przyznanie praw wyborczych kobietom. Dzięki temu Rzeczpospolita znalazła się w elitarnym gronie „państw postępowych” w którym nie było jeszcze St. Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Hiszpanii czy Japonii. Sam Józef Piłsudski, uważał kobiety za z natury konserwatywne i podatne na manipulacje. 28 listopada 1918 roku pod jego mokotowską willą zebrała się manifestacja sufrażystek. Jej symbolem stały się parasolki, którymi zebrane stukały w okna. Marszałek kazał im czekać kilka godzin na deszczu i mrozie, lecz w końcu skapitulował. Zapewne przyczyniła się do tego jego ówczesna żona, Aleksandra Piłsudska, która również była działaczką feministyczną. Wybory w 1919 r. wyłoniły Sejm Ustawodawczy. Przeprowadzono je według ordynacji wprowadzonej dekretem Tymczasowego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z 28 listopada 1918 r. Artykuł 1 tego dekretu głosił, że wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel państwa bez różnicy płci”, który ukończył 21 lat. Artykuł 7 zapewniał bierne prawo wyborcze wszystkim obywatelom i obywatelkom. Po pierwszych wyborach parlamentarnych w ławach sejmowych zasiadało 432 posłów w tym 8 kobiet. Nie był to imponujący wynik ale swoją działalnością parlamentarną kobiety udowodniły że, nie były tylko ozdobą list wyborczych!
Przypisy:
1 M.A. Jakubiak, Bohaterowie walk o niepodległość Rzeczypospolitej w wybranych podręcznikach do historii z lat 30 XX wieku, Niepodległość i Pamięć 12/1 (21), Warszawa 2005
2 J. K. Janowski, Pamiętniki o powstaniu styczniowym. T.1 (styczeń – maj 1863), Lwów 1923
Foto. 01 Anna Henryka Pustowójtówna w stroju powstańczym (1863 r.) źródło: BN, i sukni żałobnej typu krakowskiego (1862 r.), źródło: MHMK
Foto. 02 Zofia Dziuba (po lewej), źródło: APZ, Wanda Krahelska (po prawej), źródło: BN
Foto.03 Mundur OLK (reprodukcja) Aleksandra Zagórska, źródło: BN
